Sołectwo Krzyżowice

Pierwsza wzmianka o Krzyżowicach pochodzi z 1305 roku i zamieszczona jest w "Księdze uposażenia biskupstwa wrocławskiego". Wieś występuje w tej księdze pod nazwą Grisowicz. Osada powstała znacznie wcześniej, a w XIII wieku została powiększona i urządzona według niemieckiego prawa kolonizacyjnego. Do wsi przybyli osadnicy niemieccy, którzy później w większości spolonizowali się. Wioska osadzona była na 69 łanach, co na ówczesne czasy było dosyć dużą powierzchnią. Przez długie lata posiadała tzw. sołtysówkę czyli wolne gospodarstwo, które w XIII wieku otrzymał zasadźca wsi. W XVI wieku jej właścicielem był Girzyk Slezana, a później Jan Pawłowski. Nazwa wsi wywodzi się według prof. Taszyckiego - od starego słowiańskiego imienia Gryż, które nosił założyciel osady. Pierwotna nazwa mogła brzmieć: Gryżowice lub jak zapisano w XIV-wiecznym tekście łacińskim - Grisowicze. W toku dziejów różni kanceliści przekształcali nazwę wsi aż w połowie XVII wieku pojawiły się Krzyżowice. Ta nazwa później została zniemczona. Prusacy nazwali wieś Kreutzdorf. Taka nazwa obowiązywała również w czasie II wojny światowej. Według etymologii ludowej Krzyżowice wzięły swą nazwę stąd, że dwie drogi we wsi krzyżowały się pod kątem prostym. Do tego elementu nawiązywał również herb Krzyżowic powstały w XVIII wieku. Krzyżowice były własnością panów na Pszczynie, którzy wydzierżawiali wieś różnym rodom szlacheckim. W XVI wieku powstał tu folwark pańszczyźniany. Kolejni dzierżawcy Krzyżowic mocno dali się we znaki chłopom pańszczyźnianym. Stosowali większy wyzysk niż sąsiednia szlachta, bo musieli dzielić się dochodami z księciem pszczyńskim. W połowie XIX wieku zakończył się w Krzyżowicach proces uwłaszczeniowy, w wyniku którego tutejszy majątek księcia pszczyńskiego znacznie się powiększył i obejmował w sumie ponad 1600 mórg. Po I wojnie światowej dzierżawcą krzyżowickich dóbr książęcych był Gustaw Nolda. Po roku 1925 przejęło je i rozparcelowało Przedsiębiorstwo Osadnicze "Ślązak".   

Od połowy XVI wieku przez blisko sto następnych lat wszyscy krzyżowiczanie byli ewangelikami. Sytuację taką spowodowali właściciele ziemi pszczyńskiej zwolennicy nowego wyznania i zasady "czyj kraj, tego religia". Protestantyzm utrzymał się tu do połowy XVII wieku, po czym nastąpiła rekatolizacja. Ludność, która pozostała przy wyznaniu ewangelickim była w dawnej katolickiej monarchii austriackiej w gorszej sytuacji. W połowie XVIII wieku, kiedy Śląsk przeszedł pod panowanie protestanckich Prus, sytuacja się odwróciła. Spowodowało to, że znaczna część ewangelików łatwiej uległa germanizacji niż katolicy. Skomplikowana sytuacja narodowościowa Krzyżowic ujawniła się w pełni w czasie plebiscytu w 1921 roku. Za Polską głosowało 257 osób (56,7%), a 196 osób oddało głosy za przynależnością Śląska do Niemiec. Obszar dworski stanowił odrębny obwód i w nim za Polską głosowało tylko 20 osób (41,6%).

Krzyżowice mogą jednak wykazać się wieloma wybitnymi polskimi działaczami zasłużonymi w walce narodowowyzwoleńczej. Z Krzyżowic pochodził wybitny działacz polskiego ruchu narodowego i pisarz - Jan Jakub Kowalczyk. Tutaj pod koniec XIX wieku urodził się Alojzy Fizia, znany na Śląsku polski działacz powstańczy i społeczny. Za jego przykładem do akcji powstańczej włączyli się trzej jego bracia: Franciszek, Paweł i Walenty. Szczególnie znany jest Paweł Fizia, który w czerwcu 1922 rozkuwał w Goczałkowicach na granicznym moście symboliczny "łańcuch niewoli". Przez most przeszły na ziemię pszczyńską oddziały gen. Szeptyckiego i w ten sposób dokonał się akt włączenia tutejszych terenów do odrodzonej Rzeczypospolitej. Po 1922 Paweł Fizia był naczelnikiem gminy, a po II wojnie światowej przez wiele lat był sołtysem Krzyżowic. W działalności narodowej i powstańczej wyróżnili się również inni mieszkańcy Krzyżowic, a przede wszystkim rodziny Piszczków, Hermanów, Gorausów, Kamińskich, Zbaniuszków.

Okres okupacji hitlerowskiej Krzyżowice przeżywały podobnie jak sąsiednie wioski. Ponad 50 mieszkańców straciło w czasie wojny życie, z czego zdecydowana większość poległa na froncie wschodnim, gdzie walczyli jako żołnierze przymusowo wcieleni do Wehrmachtu. Wielu mieszkańców Krzyżowic było represjonowanych. Prześladowania dotknęły głównie nauczycieli polskiej szkoły i byłych powstańców śląskich. W początkach marca 1945 roku mieszkańców Krzyżowic ewakuowano, bo wieś leżała w bezpośrednim sąsiedztwie frontu. 25 marca Krzyżowice zostały wyzwolone przez żołnierzy radzieckich wchodzących w skład 38 armii generała Moskalenki. Przez następne kilka tygodni trwał powrót ludności do zniszczonych i ograbionych domów. We wsi zamieszkało również kilka rodzin przeniesionych z dawnych polskich kresów wschodnich. Do końca listopada 1945 roku Krzyżowice tworzyły samodzielną gminę, a 1 grudnia 1945 weszły w skład gminy zbiorczej z siedzibą w Pawłowicach. W latach 1954-72 Krzyżowice należały do tzw. gromady Warszowice. Po tym okresie weszły w skład gminy Pawłowice.*

Rada Sołecka:

Więcej informacji na stronach Biuletynu Informacji Publicznej

*Tekst opracowano na podstawie publikacji Zygmunta J. Orlika pt. "Gmina Pawłowice. Szkice z dziejów", Wydawnictwo ITKM, Kraków 2001 r.